در مقاله ­ای با عنوان “Explain Bioinformatics to Your Grandmother!” که در مجله PLOS   Computational Biology  سال ۲۰۱۳ انتشار یافته است، سعی دارد که به این موضوع بپردازد که چطور به زبان ساده رشته تخصصی خود را برای فردی غیرعلمی توضیح دهید.

برای دانلود فایل کامل مقاله بر روی لینک زیر کلیک کنید:
به مادربزرگتان درباره رشته تخصصی خود توضیح دهید!!

رشته شما چیست، داری چکار میکنی؟ تا به حال قطعاً اینچنین سوالاتی چند بار از شما پرسیده شده است. مهم نیست که کجا هستید در مهمانی، در حال صحبت با همسایه یا در دیدار خانوادگی! گفتگو درباره موضوعات علمی با افراد غیر علمی و فاقد تخصص  بسیار سخت و اینکه بتوانیم انها را جذب و مشتاق این گفتگو کنیم بسیار مشکل است. اما این کار ناممکن نیست شما این کار را مجبور هستید سال­های سال انجام دهید نه تنها با خانواده و دوستان، حتی با همکاران. بنابراین بهتر است که، از الان بیشتر با این مورد آشنا شوید. توانایی توضیح دادن کارتان به دیگران یک مهارت ضروری در علم می باشد جایی که ارتباط داشتن نقش حیاتی ایفا می­کند.

مطرح کردن این سوال “داری چی کار میکنی؟“  از یک فرد علمی اغلب سوالی مشکل برای پاسخگویی ایشان است. بخصوص اگر قرار باشد جواب این سوال برای یک فرد غیر علمی توضیح داده شود؛ یا اگر قصدتان دور زدن طرف مقابل برای طفره رفتن از پاسخ به این سوال باشد که مبادا از ایده­های شما الگو برداری و … شود، کاری که متاسفانه به وفور در قشر افراد علمی به چشم می­خورد؛ یا که نه پاسخ به این سوال سخت است زیرا شاید از بر زبان آوردن نام رشته­­ای که در آن تحصیل می­کنید عرق شرم از جبین شما سرازیر ­می­شود، موردی که متاسفانه به هر دلیلی (سیستم آموزشی، تفاوت­های قائل شده توسط مسؤلین در وزارت علوم و بهداشت و …) در کشورمان اکثرا در قشر دانشجویان کشاورزی (علوم دامی، زراعت و …) ملموس است.

در این موارد، شما نه تنها نباید از پاسخ به این سوال امتناع کنید، بلکه بالعکس باید سعی کنید به طور واضح و با شور و اشتیاق موضوع تحقیق­ تان را برای مخاطبین توضیح دهید. خوب شاید سوال شود که این فرد غیر متخصص چه کسانی را شامل می­شود؟ آن شخص می­تواند یک فردی باشد که همانند اکثریت خویشاوندان تان آشنا با بحث­های علمی (فرد غیر علمی، Lay Audience) نباشد که محتملا گفتگو و توضیح مباحث علمی برای آنها می­تواند نوعی از تعمیم سازی مسائل علمی در سطح وسیعی از جامعه باشد چرا که بنابر گفته آلبرت انیشتین کسی نمی­تواند ادعای این را داشته باشد که واقعا یک موضوع خاص را به طور کامل درک کرده است مگر اینکه بتواند آن را برای مادربزرگ خود توضیح دهد. یا حتی فرصتی برای محک زدن خودتان در محافل علمی یا بعضا در زمان مصاحبه آزمون دکتری یا امتحان جامع باشد (به عنوان مثال تفهیم اثر نمونه­گیری مندلی برای کارگر افغانی موجود در گاوداری، که بارها از دانشجویان در آزمون جامع سوال شده است و پی آیند آن عکس العمل­ و سخنان ؟؟؟ دانشجویان را در شیوه سوال کردن اساتید در پی داشته است).

از طرفی می­تواند شخصی باشد که ذاتا کنجکاو در علم و زمینه­های تحقیقاتی دیگران باشد. یا در یک سطح بالاتر، شاید نیاز باشد برای افراد علمی متخصص در یک زمینه دیگر و یا افراد دیگری در رشته خود ولی با زمینه تخصصی متفاوت توضیح دهید. بنابراین، می­توان گفت هر فردی که خارج از زمینه تحقیقاتی شما باشد یک فرد غیر متخصص در آن زمینه خاص است. لذا برای این افراد نیاز است که مفاهیم علمی با فرض اینکه طرف مقابل هیچ دانشی از زمینه تخصصی شما ندارد از پایه توضیح داده شود. حال شما چگونه این کار را انجام می­دهید؟

چندین مکان وجود دارد که شما می­توانید کارتان را برای دیگر توضیح دهید که این مکان­ها شامل مهمانی­ها؛ در هنگام صحبت کردن با اطرافیان و یا دیدارهای خانوادگی؛ در موسسه­های تحقیقاتی؛ سمینارهای کلاسی؛ کارگاه­های آموزشی و … می­باشند. و بسیار حائز اهمیت است که بتوانید در تمامی این مکان­ها با مخاطبین ارتباط برقرار کرده و آنها را شیفته زمینه تحقیقاتی خود کنید. اما چرا توضیح کارتان برای دیگران ضروری است؟ یکی از دلایل مهم آن، این است که بتوانید زمینه­های مختلف علمی را در سطح جامع ترویج دهید و شرایط اشتیاق نوجوانان را جهت ایجاد نسل بعدی محققین فراهم نمائید. در این زمینه در بسیاری از کشورها بخشی از بودجه­های علمی توسط افراد پرداخت کننده مالیات در سطح جامعه تامین می­شود و طبیعتا حق مسلم آنهاست که بدانند این پول صرف چه اموری می­شود و از این طریق پیشرفت­ها و چالش­های موجود در آن زمینه را بهتر درک کنند. اغلب افراد در سطح جامعه بر این باورند که توانایی فهم مسائل علمی را ندارند زیرا بینش صحیحی از مفاهیم پایه آن ندارند. اینجاست که افراد تحصیل کرده باید کمک کنند و به طور شفافی اهمیت ترویج این مسائل علمی را توضیح و از جنبه­های چالش برانگیز و در عین حال هیجان انگیز آن توضیح دهند. این عمل باعث خواهد شد که همه شهروندان به نوعی در مباحث علمی مشارکت موثر هر چند جزئی داشته باشند و خود را از فهم آن عاجز ندانند. بخصوص که توضیح زمینه کاری­تان برای جوان­تر­ها که نسل جدید آینده تحقیقات در هر جامعه­ای هستند، به دلیل ایجاد علاقه و انگیزش در آنان حائز اهمیت است چرا که می­تواند آنها را به سمت یک حرفه و شغل جدید سوق دهد. اما چگونه؟

با نشان دادن شور و اشتیاق زیاد برای کارتان می­توانید در دیگران ایجاد علاقه کنید و آنها را با استفاده از راهنمایی­های خودتان آموزش دهید و دیدگاه آنان را نسبت به مسائل علمی باز کنید، که می­تواند برای نوجوانان، جوانان و یا افرادی که خواهان کار کردن در زمینه تحقیقاتی جدیدی هستند عملی باشد. لذا شور و اشتیاق فرد سخنران در توضیح مسائل علمی نقش مهمی را در به وجد آوردن مخاطب و ایجاد انگیزه و علاقه در آن ایفا می­کند. با این وجود گرچه این برقراری ارتباط در همه سنین حائز اهمیت و مفید است ولی در قشر جوانان جامعه تاثیر بیشتری دارد. چرا که اغلب افراد در این سن بسیار فعال بوده و در زمینه­ای که اخیرا با آن آشنایی پیدا کرده و یا آشنایی پیدا می­کنند شور و اشتیاق بسیار زیادی دارند و از طرفی مسئولیت پذیری کمتری در جامعه (خرج زندگی و …) دارند و لذا زمان بیشتری خواهند داشت که در مسائل علمی درگیر شده و در ترویج آن در سطح جامعه مشارکت موثری نمایند.

سعی کنید از فن آوری­های بروز دنیا نهایت استفاده را در ترویج مسائل علمی داشته باشید. خوشبختانه و گاهی متاسفانه (عدم فرهنگ سازی صحیح استفاده از این فن آوری­ها) با پیشرفت­هایی که در سیستم­های عامل و فن آوری ارتباطات حاصل شده است، می­توانید از آن بهره جسته و در یک زمینه علمی خاص برنامه­ای مبتنی بر این سیستم­های عامل بنویسید که به عنوان یک بازی علمی، افراد را بجای سرگرم کردن با دیگر بازی­ها که اغلب معتاد کننده و بی سود هستند، در یک زمینه علمی خاص سرگرم کنید. به عبارتی بسته به زمینه تحقیقاتی خود یک بازی سرگرم کننده دارای محتوی علمی طراحی کنید که افراد را تشویق کنید تا یک معمای علمی را حل کنند. به عنوان مثال در زمینه ژنتیک، برنامه را طوری  طراحی کنید که مخاطب در آن یک نمونه­ای بافت از یک موجود (گوشت، استخوان و …) را در یک مکانی پیدا کرده و حال قصد دارد با روش­های مختلف (مشابهت فنوتیپ، اطلاعات DNA و …) به شناسایی موجود بپردازد. بنابراین طراحی این چنین بازی­های علمی به صورت هوشمندانه می­تواند توجه بسیاری از مخاطبین را جذب کرده و ناخودآگاه با زمینه­های علمی خاصی و اصطلاحات رایج در آن آشنایی پیدا کنند. و با توجه به راهنمایی­هایی که در تمامی مراحل بازی در نظر گرفته می­شود، مخاطبین می­توانند در آن زمینه خاص تا حد امکان تخصصی تر عمل کنند. این بازی­ها مرحله به مرحله سخت تر شده تا افراد با اصطلاحات و واقعیات بیشتری از آن زمینه علمی (به عنوان مثال در زمینه ژنتیک با اصطلاحات DNA، ژن، ژنوم و …) آشنایی پیدا کنند. انتظار بر این است که در این چنین برنامه­هایی افراد از بازی کردن لذت برده و شاید هم خودشان متوجه نشوند که در حال آموختن کارهای یک متخصص علوم زیستی و بیوانفورماتیک هستند. بنابراین هر چقدر که یک فعالیت علمی در قالب یک بازی ساده تر و در عین حال سرگرم کننده تر باشد، یادگیری آن و تعمیم آن در سطح وسیعی از افراد جامعه راحت تر است.

همچنین برگزاری یکسری تفریحات علمی در زمان تعطیلات به عنوان یک کمپ تابستانی نیز می­تواند در انتقال اطلاعات علمی بین فرد متخصص و مخاطبین، به ویژه دانش آموزان نوجوان موثر واقع شود (منتهای مراتب به شرط آن که در طول سفر جنبه­های اخلاقی را رعایت کرده همانند قاری قرآن، سر از مسائل دیگری در نیاورند و مخاطبین و افراد جامعه را نیز همانند آن از علم فراری ندهند). بگذریم، به عنوان مثال این تفریحات علمی می­تواند با هدف آشنایی با علوم زیستی و با بخش­های تئوری و عملی ارائه شود تا مخاطبین دانش خود را در این زمینه علمی شروع کرده و بهبود بخشند و از این طریق انگیزه ایجاد شغل و حرفه­ای جدید در آنان پرورش داده شود و از آن پس مطالعات خود را در دروس درسی با دیدگاه مناسب­تر و هدفمند تری انجام دهند.

به یاد داشته باشید که به هنگام توضیح مسائل علمی برای دیگران، بهترین روش جذب مخاطب این است که تا حد امکان از توضیح اصطلاحات تکنیکی و تخصصی کارتان به خصوص برای افراد غیر علمی پرهیز کنید. سعی کنید از مثال­های عینی استفاده کنید که کارتان را جذاب تر جلوه دهد. به عنوان مثال در رابطه با ژنتیک و بیوانفورماتیک سعی نکنید که به طور کامل به ارائه ریز جزئیات در مورد آن به افراد غیر علمی و یا غیر متخصص بپردازید، که در این صورت تعداد کمی از افراد در حیطه تخصصی شما خواهند بود که مطالب شما را متوجه خواهند شد. حتی اگر به این صورت برای مادر بزرگتان توضیح دهید و مادر بزرگتان به شما گفت بسیار جالب است، یقینا باور نکرده و مطمئن باشید که از این جهت برای ایشان جالب توجه و لذت بخش بوده است که شاید بعد از مدتها شخصی را پیدا کرده است که با ایشان هم صحبت شود و یا بعد از مدتها ایشان را ملاقات کرده­اید، و مطمئن باشید که ایشان حتی یک کلمه از صحبت­های شما را هم به یاد نخواهد آورد. بنابراین بهترین راه که ساده گویی و با ذکر مثال­های عینی است برای توضیح دادن و آموختن به دیگران استفاده کنید. به عنوان مثال در مورد اصطلاحات ژن، پروتئین و … به صورت زیر عمل کنید:

ژ­ن­ها همانند فصل­های مختلف یک کتاب هستند که کلمات داخل این کتاب اسیدهای آمینه و حروف آن بازهای DNA هستند. این ژن­ها قرار است یک داستانی را در هر یک از فصل­های این کتاب برای ما توضیح دهند. اصطلاح رونویسی و ترجمه همانند خواندن یک کتاب از اول تا انتهای آن و سپس درک محتوای آن است. یک ژنوم مجموعه­ای از این کتاب­هاست که یک داستان بزرگی که داستان زندگی هر شخص می­باشد را قرار است بازگو کند. خوب همان طور که همه بخش­های یک کتاب دارای مطالب آموزنده نیستند، همه بخش­های یک ژنوم نیز اطلاع دهنده نیستند و بخش­های دیگری از آن حاوی اطلاعات بیشتری برای ما هستند. اما بیوانفورماتیک چیست؟ تنها روشی که بخواهیم این داستان­ها را تجزیه و تحلیل کنیم، خواندن تمام این کتاب­ها است که طبیعتا کاری زمان بر و مشکل است. از اینرو نیاز به یک کامپیوتر داریم و محققین نیز از این کامپیوتر استفاده می­کنند تا بهتر بتوانند داستان­های موجود در این کتاب­ها را درک و تجزیه و تحلیل نمایند.

همچنین به یاد داشته باشید که در برابر افراد غیر متخصص از روش­های مختلف نظیر مثال­های طنز آمیز و واقعی استفاده نمائید که به مخاطبین کمک می­کند از مطالب شما به وجد آمده و با اشتیاق به آن گوش فرا دهند و از طرفی در حافظه بلند مدتشان ذخیره گردد. و در پایان از مخاطبین بخواهید که حتما نظرات خودشان در مورد موضوع ارائه شده ذکر نمایند.

نتیجه گیری کلی:

علم یک بخش مهمی از جامعه است و یکی از مهمترین نقش افراد محصل این است که در رابطه با زمینه تحقیق شان و یا مطالعاتی که دارند با افراد غیر علمی و غیر متخصص ارتباط برقرار کنند، زیرا مطابق گفته انیشتین “کسی نمی­تواند ادعای این را داشته باشد که واقعا یک موضوع علمی خاص را به طور کامل درک کرده است مگر اینکه بتواند آن را برای مادربزرگ خود توضیح دهد”. علاوه براین شما نیاز دارید که با همکاران تان در مورد زمینه مورد مطالعه خود ارتباط برقرار کنید که خود بخشی از کارهای روزانه شماست.

• Bernard V, Michaut M. Explain bioinformatics to your grandmother! PLoS Comput Biol. 2013;9(10): e1003305.
• Sims D, Ponting CP, Heger A. CGAT: a model for immersive personalized training in computational genomics. Briefings in functional genomics. 2016;15(1):32-7.
• Lee A, Dennis C, Campbell P. Nature’s guide for mentors. Nature. 2007 Jun 14;447(7146):791-7.